Skandynawscy nobliści

Ojczyzną Nagrody Nobla jest Szwecja. To właśnie tam, w sztokholmskiej filharmonii Konserthus, co roku przyznawane są najbardziej prestiżowe na świecie odznaczenia. Ceremonia odbywa się 10 grudnia, w rocznicę śmierci fundatora nagrody, Alfreda Nobla. Twórca dynamitu, który do końca życia nie mógł się pogodzić z tym, że stworzył tak niebezpieczny wynalazek, przeznaczył ponad 30 milionów koron szwedzkich na utworzenie funduszu, z którego wypłacane są nagrody w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny, literatury i pokoju. Nagroda Nobla w tych kategoriach przyznawana jest od 1901 roku, a od 1968 roku Szwedzki Bank Narodowy przyznaje również nagrodę w dziedzinie ekonomii. Już w szkole podstawowej uczyliśmy się o polskich noblistach – ale czy wiesz, jacy wybitni naukowcy i pisarze skandynawscy otrzymali to prestiżowe wyróżnienie?

Nagrody Nobla dla Szwedów

Organizatorzy ceremonii noblowskiej mają na koncie aż 32 nagrody, a laureaci szwedzcy otrzymali odznaczenia w każdej możliwej kategorii – najwięcej w dziedzinie literatury i fizjologii lub medycyny.

Fizyka

• 1912: Gustaf Dalén – za pracę nad automatycznymi bojami gazowymi,
• 1924: Karl Manne Siegbahn – za odkrycia i badania w dziedzinie spektroskopii promieniowania rentgenowskiego,
• 1970: Hannes Alfvén – za badania w zakresie magnetohydrodynamiki i ich zastosowania do fizyki plazmy,
• 1981: Kai Siegbahn – syn Karla Manne Siegbahna, nagrodzony za „wkład w rozwój spektroskopii elektronowej, w szczególności za spektroskopową analizę wpływu promieniowania elektromagnetycznego na materię”.

Chemia

• 1903: Svante Arrhenius – za opracowanie teorii dysocjacji elektrolitycznej,
• 1926: Theodor Svedberg – za pracę nad układami rozproszonymi,
• 1929: Hans von Euler-Chelpin – szwedzki chemik organik i biochemik pochodzenia niemieckiego, nagrodzony za wyjaśnienie udziału enzymów w fermentacji cukrów,
• 1948: Arne Tiselius – za „badania nad analizą elektroforetyczną i adsorpcyjną, szczególnie za odkrycia dotyczące złożonej natury białek surowicy”,
• 2015: Tomas Lindahl – za badania mechanistyczne nad naprawą DNA.

Fizjologia lub medycyna

• 1911: Allvar Gullstrand – za całokształt prac nad dioptryką oka,
• 1955: Hugo Theorell – za osiągnięcia w badaniu budowy i mechanizmów działania enzymów oksydacyjnych,
• 1967: Ragnar Granit – szwedofiński neurofizjolog i filozof,urodzony w Wielkim Księstwie Finlandii, nagrodzony za „odkrycie podstawowych procesów fizjologicznych i chemicznych zachodzących w mózgu i oku podczas widzenia” (w trakcie przyjmowania nagrody oświadczył, że Nobel należy zarówno do Szwecji, jak i do Finlandii),
• 1970: Ulf von Euler – syn Hansa von Euler-Chelpina, nagrodzony za pracę nad mediatorami uwalnianymi na zakończeniach nerwowych,
• 1981: Torsten Wiesel – za odkrycie mechanizmu przetwarzania informacji wzrokowych,
• 1982: Bengt I. Samuelsson i Sune Bergström – za badania nad prostaglandynami (wspólnie z Brytyjczykiem Johnem Vane),
• 2000: Arvid Carlsson – za poznanie mechanizmów funkcjonowania mózgu na poziomie molekularnym.

Literatura

• 1909: Selma Lagerlöf – autorka Cudownej podróży i wielu innych książek z gatunku realizmu fantastycznego,
• 1916: Verner von Heidenstam – poeta i prozaik, znany przede wszystkim z cyklu epickiego Karolińczycy, nagrodzony za reprezentowanie nowej ery w literaturze,
• 1931: Erik Axel Karlfeldt – poeta związany z neoromantyzmem, odznaczony pośmiertnie, gdyż w 1918 roku odmówił przyjęcia Nagrody Nobla,
• 1951: Pär Lagerkvist – napisał m.in. Barabasza, Karła i Kata, nagrodzony za „artystyczną świeżość i prawdziwą niezależność myśli, przy pomocy których usiłował w swojej poezji znaleźć odpowiedzi na odwieczne stojące przed ludzkością pytania”,
• 1966: Nelly Sachs – niemiecka poetka i pisarka oraz tłumaczka poezji szwedzkiej na język niemiecki, nagrodzona wspólnie z izraelskim pisarzem Samuelem Agnonem za „reprezentowanie posłannictwa żydowskiego w naszych czasach”,
• 1974: Harry Martinson – za twórczość, która „sięga po kroplę rosy i odbija kosmos” (wspólnie z Eyvindem Johnsonem – obaj w tym czasie byli członkami Akademii Szwedzkiej, co wywołało kontrowersje),
• 1974: Eyvind Johnson – „za sztukę narracji oraz dalekie spojrzenie na lądy i w głąb czasu używane w służbie wolności”,
• 2011: Tomas Tranströmer – poeta, pisarz i tłumacz, nagrodzony za „zwięzłe, przejrzyste obrazy, które dają nam świeży dostęp do rzeczywistości”.

Pokój

• 1908: Klas Pontus Arnoldson – za zaangażowanie w pokojowe rozwiązanie unii szwedzko-norweskiej (wspólnie z Duńczykiem Fredrikiem Bajerem),
• 1921: Hjalmar Branting – za dokonania podczas pracy w Lidze Narodów (wspólnie z Norwegiem Christianem Lous Lange),
• 1930: Nathan Söderblom – arcybiskup i teolog luterański, nagrodzony za działania na rzecz porozumienia między różnymi Kościołami i przyczynienia się do utworzenia Światowej Rady Kościołów,
• 1961: Dag Hammarskjöld – sekretarz generalny ONZ, odznaczony pośmiertnie za wkład w rozwiązanie kryzysu sueskiego i innych globalnych kryzysów,
• 1982: Alva Myrdal – żona Gunnara Myrdala, nagrodzona za aktywność w dziedzinie rozbrojenia międzynarodowego.

Ekonomia

• 1974: Gunnar Myrdal – mąż Alvy Myrdal, nagrodzony za „pionierski wkład w teorię pieniądza wahań cyklicznych oraz głębokie analizy współzależności zjawisk ekonomicznych, społecznych i instytucjonalnych”,
• 1977: Bertil Ohlin – za wkład w rozwój teorii handlu i przepływów między regionami oraz krajami.

Nagrody Nobla dla Duńczyków

Duńczycy zdobyli do tej pory 13 nagród, a odznaczenia przyznano im w każdej kategorii z wyjątkiem ekonomii. Najwięcej nagród duńskim naukowcom przyznano w dziedzinie fizjologii lub medycyny.

Fizyka

• 1922: Niels Bohr – za badania struktury atomu i emitowanego przez nie promieniowania,
• 1975: Ben Roy Mottelson – za badania struktury jądra atomowego,
• 1975: Aage Bohr – syn Nielsa Bohra, nagrodzony za „odkrycie związku między ruchem kolektywnym i ruchem jednocząstkowym i rozwinięcie teorii budowy jąder atomowych oparte na tym związku”.

Chemia

• 1997: Jens Christian Skou – za odkrycie enzymu pompy sodowo-potasowej.

Fizjologia lub medycyna

• 1903: Niels Ryberg Finsen – urodzony na Wyspach Owczych (terytorium zależne Danii), nagrodzony za wkład w leczenie chorób przy użyciu fototerapii,
• 1920: August Krogh – za odkrycie regulacyjnego mechanizmu naczyń włosowatych,
• 1926: Johannes Fibiger – duński lekarz patolog prowadzący eksperymentalne badania nad rakiem, nagrodzony za „największy wkład w medycynę eksperymentalną naszego pokolenia”,
• 1943: Henrik Dam – za odkrycie witaminy K,
• 1984: Niels Kaj Jerne – brytyjski immunolog duńskiego pochodzenia, nagrodzony za „teorie dotyczące specyfiki rozwoju i kontroli układu odpornościowego oraz odkrycie zasady wytwarzania przeciwciał monoklonalnych”.

Literatura

• 1917: Henrik Pontoppidan – przedstawiciel realizmu krytycznego, nagrodzony za „realistyczny opis bogatej duńskiej codzienności na przełomie wieków XIX i XX”,
• 1917: Karl Adolph Gjellerup – dramaturg, poeta i powieściopisarz, nagrodzony za „różnorodną twórczość poetycką i wzniosłe ideały”,
• 1944: Johannes V. Jensen – prozaik i poeta, przedstawiciel realizmu jutlandzkiego, nagrodzony za „siłę i płodność wyobraźni poetyckiej oraz ciekawość intelektualną i śmiały, świeży, kreatywny styl".

Pokój

• 1908: Fredrik Bajer – za zaangażowanie w pokojowe rozwiązanie unii szwedzko-norweskiej (wspólnie ze Szwedem Klasem Pontusem Arnoldsonem).

Nagrody Nobla dla Norwegów

Norwegowie, podobnie jak Duńczycy, otrzymali do tej pory 13 wyróżnień – w każdej kategorii. Najwięcej odznaczeń przyznano im w dziedzinie literatury i ekonomii.

Fizyka

• 1973: Ivar Giaever – za eksperymentalne odkrycie tunelowania w nadprzewodnikach (wspólnie z Japończykiem Leo Esaki).

Chemia

• 1968: Lars Onsager – amerykański chemik, fizyk i matematyk urodzony w Oslo, nagrodzony za badania termodynamiki procesów nieodwracalnych,
• 1969: Odd Hassel – za pracę nad rozwojem pojęcia konformacji i jego zastosowaniem w chemii.

Fizjologia lub medycyna

• 2014: May-Britt Moser i Edvard Moser – za odkrycie tzw. GPS mózgu, czyli neurobiologicznego systemu orientacji przestrzennej (wspólnie z amerykańsko-brytyjskim neurobiologiem Johnem O’Keefe).

Literatura

• 1903: Bjørnstjerne Bjørnson – za „wzniosłą i różnorodną poezję, która zawsze odznaczała się świeżością natchnienia i niezwykłą czystością ducha” oraz „talent epicki i dramatyczny”,
• 1920: Knut Hamsun – za książkę Błogosławieństwo ziemi porównywaną do twórczości Hezjoda,
• 1928: Sigrid Undset – autorka takich dzieł jak Krystyna, córka Lavransa czy Olaf, syn Auduna, nagrodzona za „niezapomniany opis skandynawskiego średniowiecza”.

Pokój

• 1921: Christian Lous Lange – za dokonania podczas pracy w Lidze Narodów (wspólnie ze Szwedem Hjalmarem Brantingiem),
• 1922: Fridtjof Nansen – oceanograf, badacz polarny i działacz społeczny, nagrodzony za zaangażowanie w pracę społeczną, m.in. pomoc uchodźcom politycznym w ucieczce z Rosji Radzieckiej.

Ekonomia

• 1969: Ragnar Frisch – za opracowanie i zastosowanie modeli dynamiki do analizy procesów gospodarczych (wspólnie z Holendrem Janem Tinbergenem),
• 1989: Trygve Haavelmo – za wprowadzenie metod statystycznych do prognozowania zjawisk ekonomicznych,
• 2004: Finn E. Kydland – za wyjaśnienie wpływu zmian w polityce ekonomicznej i technologii na cykle koniunkturalne.

-> Warto przeczytać: Nobel od kuchni <-

Kto przyznaje Nagrody Nobla?

Pięć z sześciu nagród przyznają Szwedzi. Królewska Szwedzka Akademia Nauk, która jest niezależną organizacją działającą na rzecz promowania nauki, decyduje o wyborze Nagrody Nobla z fizyki i chemii. Komisja Akademii bierze również udział w podejmowaniu decyzji o laureacie Nobla z ekonomii, czyli tzw. Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla. Nagrodę w dziedzinie fizjologii lub medycyny przyznaje Instytut Karolinska, czyli uniwersytet medyczny w Solnie.

O Noblu z literatury decyduje Akademia Szwedzka – niezależna instytucja kulturalna i naukowa, która składa się z osiemnastu wybieranych dożywotnio członków. O tej instytucji zrobiło się głośno w 2017 roku, kiedy okazało się, że mąż jednej z członkiń, nazywany często „dziewiętnastym członkiem Akademii”, został oskarżony o gwałty i molestowanie seksualne przez 18 kobiet. Ten skandal poniósł za sobą poważne konsekwencje – kilkoro członków opuściło instytucję, a Nagroda Nobla w dziedzinie literatury w 2018 roku nie została przyznana. Otrzymała ją rok później Olga Tokarczuk.

Pokojowa Nagroda Nobla jest jedynym odznaczeniem przyznawanym poza Szwecją. O tym, kto zostanie laureatem, decyduje bowiem Norweski Komitet Noblowski. Ceremonia odbywa się 10 grudnia w Oslo, w obecności króla i królowej. Decyzję o powierzeniu Pokojowej Nagrody Norwegom podjął sam Alfred Nobel – nie do końca wiadomo dlaczego. Jedna z teorii podaje, że stało się tak ze względu na to, iż norweski parlament był pierwszym, który przegłosował poparcie dla międzynarodowego ruchu pokojowego.