Riksdag – o szwedzkim parlamencie

Sveriges riksdag to szwedzki parlament jednoizbowy, będący najwyższym organem decyzyjnym w Szwecji. Riksdag posiada funkcję ustawodawczą i kontrolną, ma również wyłączne prawo do zmiany konstytucji. Jak działa Riksdag i jaką władzę w Szwecji ma król?

Szwedzki parlament w pigułce

• Riksdag po raz pierwszy zebrał się w 1435 r. w Arborga, w regionie Västmanland.
• Swój formalny kształt parlament uzyskał w 1527 r. – wówczas król Gustaw I Waza wprowadził do parlamentu przedstawicieli duchowieństwa, mieszczaństwa, szlachty i chłopów.
• W 1866 r. parlament stanowy (Ståndsriksdagen) został zastąpiony przez parlament demokratyczny, jaki istnieje do dziś.
• Jednoizbowy parlament Królestwa Szwecji liczy 349 posłów (do 1969 r. był to parlament dwuizbowy).
• Posłowie w Szwecji są wybierani na 4-letnią kadencję (do 1994 r. kadencja posłów trwała 3 lata).
• Posłowie otrzymują podstawowe wynagrodzenie w wysokości 75 500 SEK (ok. 28 600 PLN) miesięcznie, od którego płacą podatek.
• Sercem Riksdagu jest izba posiedzeń plenarnych, gdzie prowadzone są debaty i podejmowane decyzje.
• Duża część pracy politycznej odbywa się w klubach partyjnych partii parlamentarnych i w 15 komisjach. Każda komisja liczy 17 członków, a skład komisji odzwierciedla podział miejsc w parlamencie (największa partia ma najwięcej miejsc w każdej komisji).
• Przewodniczący parlamentu zajmuje wyższe stanowisko niż premier. Obecnym (2024) przewodniczącym Riksdagu jest Andreas Norlén, a obecnym premierem – Ulf Kristersson.
• Riksdag powołuje ombudsmana sprawiedliwości, szefa Szwedzkiego Banku Narodowego, szefa kancelarii, przewodniczącego parlamentu, sekretarza parlamentu, przewodniczących komisji i Komisję Spraw Zagranicznych
• Przedterminowe rozwiązanie Riksdagu może nastąpić w dwóch przypadkach: jeśli kandydatura nowego premiera zostanie 4-krotnie odrzucona podczas głosowania lub gdy rząd zarządzi nowe wybory w ciągu tygodnia od uchwalenia wotum nieufności.

Skąd się wzięła nazwa Riksdag?

Nazwa szwedzkiego parlamentu pochodzi od słów rike (odnoszący się do władzy królewskiej) i dag (zgromadzenie ustawodawcze, konferencja). Określenie to możemy więc tłumaczyć jako „zgromadzenie królestwa” – nazwa odzwierciedla historyczne funkcje parlamentu jako miejsca, gdzie przedstawiciele kraju zbierają się, aby debatować i podejmować decyzje dotyczące Królestwa Szwecji. Słowo to pojawia się również w nazwach parlamentów innych krajów: parlament Estonii to Riigikogu, a w języku szwedzkim parlament Finlandii jest nazywany Finlands riksdag. Nawiązanie do tego słowa znajdziemy również w nazwie historycznego niemieckiego Reichstagu.

Jakie są zadania parlamentu szwedzkiego?

Riksdag ma cztery główne zadania:

• Uchwalanie ustaw – projekty ustaw najczęściej pochodzą od rządu, lecz mogą być również składane przez pojedynczych posłów. Zanim Riksdag przekaże ustawę pod głosowanie, projekt jest przygotowywany w komisji parlamentarnej.
• Uchwalanie budżetu państwa – parlament decyduje o wydatkach i dochodach państwa, a uchwalanie budżetu odbywa się po przedstawieniu projektu ustawy budżetowej.
• Kontrola rządu – Riksdag kontroluje, w jaki sposób rząd wykonuje swoje zadania. Posłowie mają prawo zadawać pytania ministrom, a Komisja spraw konstytucyjnych monitoruje przestrzeganie przepisów przez rząd. Parlament może również przegłosować wniosek o wotum nieufności wobec premiera lub innego ministra.
• Praca nad sprawami Unii Europejskiej – rząd ma obowiązek konsultowania z parlamentem działań, które Szwecja zamierza realizować w ramach UE. Riksdag wraz z rządem uczestniczy też w kształtowaniu szwedzkiej polityki zagranicznej.

Kim jest przewodniczący parlamentu?

Drugim najwyższym stanowiskiem w Szwecji (tuż po królu) jest przewodniczący parlamentu (talman). Do jego zadań należy:

• zgłaszanie kandydatury na premiera i powierzenie mu misji tworzenia rządu,
• prowadzenie negocjacji przy zmianie rządu,
• interpretacja procedur parlamentarnych,
• zarządzanie porządkiem obrad,
• ustalanie kolejności zabierania głosu przez posłów.

Zgłoszoną przez talmana kandydaturę na premiera poddaje się pod głosowanie na posiedzeniu plenarnym – nie zostaje ona zatwierdzona, jeśli ponad połowa posłów (min. 175) głosuje przeciw. Przewodniczący ma 4 próby, a jeśli żaden zgłoszony przez niego kandydat na premiera nie uzyska poparcia, w ciągu 3 miesięcy należy przeprowadzić wybory nadzwyczajne.

Przewodniczący nie bierze udziału w pracach komisji, debatach i głosowaniach – robi to w jego imieniu specjalny zastępca. Funkcja zastępców (ersättare) jest charakterystyczna dla szwedzkiego parlamentu, a każdy deputowany ma co najmniej 3 zastępców. Taka osoba przejmuje obowiązki posła, gdy ten nie może ich sprawować przez okres powyżej 30 dni (np. z powodu choroby czy urlopu wychowawczego). Zastępca pochodzi z tej samej partii, co poseł, którego zastępuje.

Przewodniczący Riksdagu przekazuje swoje obowiązki zastępcy z uwagi na zakaz łączenia tych funkcji z mandatem poselskim – talman musi pozostać bezstronny, dlatego nie głosuje i nie przemawia w imieniu partii, do której należy. W przeciwieństwie do innych demokracji parlamentarnych, w których zmianę rządu prowadzi głowa państwa, w Szwecji to zadanie należy do przewodniczącego Riksdagu.

Parlament a król – kto sprawuje władzę w Szwecji?

Najwyższym przedstawicielem i głową państwa w Szwecji jest król – od 1973 r. tę funkcję pełni Karol XVI Gustaw, siódmy przedstawiciel dynastii Bernadotte na szwedzkim tronie i najdłużej panujący monarcha w historii kraju. Od 1975 r. głowa państwa nie ma żadnej władzy politycznej i pełni głównie funkcje symboliczne i reprezentacyjne. Szwedzki monarcha nie ma prawa inicjatywy ustawodawczej, nie mianuje premiera ani nie pełni funkcji naczelnego dowódcy sił zbrojnych. Król odgrywa jednak ważną rolę w promowaniu Szwecji poza granicami kraju, a do jego zadań należy m.in. wręczanie Nagrody Nobla we wszystkich dziedzinach z wyjątkiem Pokojowej Nagrody Nobla, którą wręcza król Norwegii.

Szwedzkie partie polityczne w parlamencie

W kadencji 2022-2026 w Riksdagu zasiada 8 partii:

• Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza (Socialdemokraterna, Sveriges socialdemokratiska arbetareparti, SAP) – partia ma obecnie 107 mandatów, a jej liderką jest Magdalena Andersson. SAP jest największą partią polityczną w Szwecji, a jej ideologia to socjaldemokracja, socjalizm demokratyczny, feminizm i proeuropeizm.
• Szwedzcy Demokraci (Sverigedemokraterna, SD) – w ostatnich wyborach partia otrzymała 73 mandaty, a jej liderem jest Jimmie Åkesson. SD to partia narodowo-konserwatywna, nacjonalistyczna, populistyczna i eurosceptyczna.
• Umiarkowana Partia Koalicyjna (Moderaterna, Moderata samlingspartiet, M) – Moderaterna to partia liberalno-konserwatywna, która w Riksdagu ma 68 mandatów. Jej liderem jest Ulf Kristersson, premier Szwecji od 2022 r. Z tej partii pochodzi też obecny przewodniczący Riksdagu, Andreas Norlén.
• Partia Lewicy (Vänsterpartiet, V) – mająca 24 mandaty Partia Lewicy jest partią socjalistyczną, bardziej radykalną od SAP. Vänsterpartiet sprzeciwia się prywatyzacji, członkostwu Szwecji w Unii Europejskiej, a także promuje feminizm i kwestie ekologiczne. Należy do Sojuszu Nordyckiej Zielonej Lewicy, a jej liderem jest Jonas Sjöstedt.
• Partia Centrum (Centerpartiet, C) – socjalliberalna partia centrowa ma 24 mandaty w Riksdagu, a jej główne postulaty obejmują kwestie związane ze środowiskiem naturalnym i problemami wsi. Liderem Centerpartiet jest Muharrem Demirok.
• Chrześcijańscy Demokraci (Kristdemokraterna, KD) – konserwatywna partia chrześcijańska ma 19 mandatów w parlamencie. Broni wartości rodzinnych, sprzeciwia się prawu do zawierania związków małżeńskich i adopcji dzieci przez pary jednopłciowe. Jej liderką jest         Ebba Busch Thor.
• Partia Zielonych (Miljöpartiet, MP) – partia ekologiczna promująca zieloną politykę. Miljöpartiet w parlamencie ma 18 mandatów, a jej liderzy to Per Bolund i Isabella Lövin.
• Liberałowie (Liberalerna, L) – najmniej mandatów (16) w Riksdagu ma Liberalerna, która opowiada się za wolnym rynkiem i popiera program państwa opiekuńczego. Jej wyborcy to przede wszystkim przedstawiciele wyedukowanej klasy średniej, a liderką partii jest Nyamko Sabun.

Jak przebiegają wybory do szwedzkiego parlamentu?

Wybory do Riksdagu odbywają się co cztery lata, w drugą niedzielę września (następne są zaplanowane na 13 września 2026 r.). W tym samym dniu mają również miejsce wybory regionalne i gminne. Poprzednie wybory (2022) miały bardzo wysoką frekwencję – aż 84,2% uprawnionych do głosowania zjawiło się w lokalach wyborczych. Prawo do głosowania w wyborach parlamentarnych ma każdy obywatel Szwecji, który najpóźniej w dniu wyborów ukończy 18 lat i jest lub był zameldowany w Szwecji.

Aby zostać kandydatem na posła, należy posiadać prawo do głosowania w wyborach parlamentarnych i otrzymać nominację od partii politycznej. Jeśli w trakcie kadencji poseł postanowi opuścić partię, może pozostać w Riksdagu bez przynależności partyjnej. Partia lub partie, które mają większość w parlamencie, tworzą rząd.

Wybory do szwedzkiego parlamentu są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym. Szwedzi głosują na listy partyjne, a w ramach nich można wybierać poszczególnych kandydatów. Pierwszeństwo do mandatu mają kandydaci, którzy otrzymali co najmniej 5% głosów imiennych na swoich listach partyjnych.

Szwedzki system wyborczy jest proporcjonalny, co oznacza, że liczba miejsc, które dana partia otrzymuje w parlamencie, jest proporcjonalna do liczby głosów uzyskanych w wyborach parlamentarnych. Aby wejść do Riksdagu, partia musi otrzymać co najmniej 4% głosów.

Parlament tworzy 349 posłów: 310 mandatów pochodzi z 29 okręgów wyborczych, a 39 mandatów to tzw. mandaty wyrównawcze – te drugie są rozdzielane między partie, które przekroczyły wymagany próg 4%. Do Riksdagu mogą również trafić partie, które nie przekroczyły wymaganego progu, pod warunkiem że w jednym z okręgów otrzymały 12% głosów.

Chcesz odwiedzić budynek Riksdagu przy okazji wycieczki do Szwecji? Riksdag jest otwarty dla osób, które chcą się przyjrzeć debacie lub przesłuchaniu parlamentarnemu, a także dla turystów pragnących zwiedzić gmach budynku z przewodnikiem. Siedziba parlamentu szwedzkiego znajduje się na Helgeandsholmen w centrum Sztokholmu.