Eureka! Szwedzkie wynalazki

Co łączy zamek błyskawiczny, rozrusznik serca, pasy bezpieczeństwa w aucie, tekturowe opakowania na mleko i soki, czy zapałki, których możemy użyć bez obaw, że zapłoną nam dłonie? Szwedzka smykałka do innowacji, bez której dziś niewątpliwie żyłoby nam się trudniej.

Sławni szwedzcy wynalazcy i ich spuścizna

Szwecja to trzeci kraj na świecie z największą liczbą opatentowanych wynalazków przypadających na jednego mieszkańca. Co więcej, spośród wszystkich krajów całego globu, tylko dziesięć prześciga ojczyznę Abby w całkowitej liczbie patentów. To zdumiewający wynik, na który geniusze Północy wytrwale pracowali od wielu pokoleń. Atmosfera nieustających innowacji panuje tu co najmniej od XVIII wieku, kiedy wraz z rozpoczęciem działalności Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk z impetem ruszyła naukowa rewolucja. To właśnie w tych czasach objawiał się m.in. geniusz Andreasa Celsiusa, któremu zawdzięczamy 100-stopniową skalę temperatury, z której Europejczycy korzystają do dzisiaj śledząc zmiany w prognozach pogody.

XVIII-wieczna aura postępu okazała się ideotwórcza także dla Carla von Linné. Słynny Linneusz, syn ogrodnika pasjonata, od dziecka interesował się przyrodą. Jego zamiłowanie do ożywionej materii zaowocowało ponadczasowymi dziełem: Systema Naturae, czyli klasyfikacji organizmów, wyróżniającej około 7700 gatunków roślin i ponad 4000 gatunków zwierząt.

Płonące umysły, bezpieczne pomysły

Z biegiem czasu idea postępu głęboko zakorzeniła się w szwedzkim narodowym charakterze. W XIX wieku Szwedzi słynęli już na całym świecie za sprawą zupełnie nowych, autorskich pomysłów, jak i genialnych rozwiązań wcześniej postawionych problemów, z którymi liczne środowiska naukowe dotąd nie dawały sobie rady. Tak było m.in. z bezpieczną zapałką. Dziś, trudno nam sobie w pełni wyobrazić co może kryć się pod mianem zapałki niebezpiecznej. Do głowy przychodzą wszelkie nieodpowiedzialne zastosowania ognia wynikające z lekkomyślnego zastosowania małego drewienka, ale żeby zapałka sama w sobie stanowiła śmiertelne zagrożenie?

Otóż, dopóki w przestrzeni chemicznego laboratorium nie pojawił się Gustaf Erik Pasch – profesor chemii i syn stolarza w jednym (jak się okazało, użyteczne połączenie) – niepozorna, mała zapałka posiadała obezwładniającą i niezwykle toksyczną siłę. Jej największym mankamentem była zdolność do samozapłonu. Ta, rzec by można, „drobnostka” nie pozwalała użytkownikom w pełni cieszyć się z jej funkcjonalności. Zwłaszcza, gdy co rusz płonęły im palce.

Gustaf skorzystał z pomysłu swojego nauczyciela Jönsa Jacoba Berzeliusa, aby toksyczny biały fosfor tworzący łebek zapałki zastąpić łagodniejszym czerwonym fosforem, a następnie dodał do produktu kolejną innowację – łatwopalny fosfor „przeniósł” z samej zapałki na jeden z boków jej pudełka. I tak, w 1844 roku Pasch otrzymał oficjalny patent na bezpieczną zapałkę, a problem samozapłonu został ostatecznie rozwiązany.

Niestety, twórca nie dorobił się fortuny na swoim pomyśle. Jego fabryka zapałek borykała się z licznymi trudnościami (niska jakość palnej części pudełka, oraz wysoka cena czerwonego fosforu) i szybko została zamknięta. Ideą bezpiecznej zapałki szybko zajął się inny Szwed – Johan Edward Lundström. Kolejne udoskonalenia oraz biznesowy zmysł Johana sprawiły, że bezpieczne zapałki zaczęto produkować na masową skalę, a familia Lundström przez całe dekady posiadała ich monopol na światowych rynkach.

Spuścizna Nobla

Najsłynniejszy szwedzki wynalazca – Alfred Nobel – podobnie jak jego, opisani wyżej, rodacy, niewątpliwie lubił igrać z ogniem. Zainteresowanie materiałami wybuchowymi przejął od ojca – Immanuela Nobla, słynnego w swoich czasach twórcy min morskich i pioniera w produkcji palnej broni. Wieść niesie, że dynamit udało się Alfredowi stworzyć… przypadkiem.

Eksperymentując przez lata z nitrogliceryną (w czasie jednego z takich eksperymentów śmierć poniósł jego brat, Emil) miał (nie)fortunnie zbić naczynie wypełnione wybuchowym płynem. Ziemia okrzemkowa uszczelniająca naczynie weszła w reakcję z nitrogliceryną i.. stworzyła plastyczną materię, tworząc podwaliny dla przyszłej laski dynamitu. Ta, w odróżnieniu od samej nitrogliceryny (tak niebezpiecznej i wybuchowej, że eksperymenty nad nią były zakazane w Sztokholmie) była bardziej stabilna i odporna na wstrząsy, a zatem umożliwiająca transport bez ryzyka przedwczesnego wybuchu.

Zapotrzebowanie na taki produkt było w owym czasie na świecie niewyobrażalnie wysokie. W 1867 roku Alfred Nobel opatentował swój wynalazek, a ten przyniósł mu ogromną fortunę. Genialny wynalazca nigdy jednak nie pokusił się o przejście na naukową emeryturę i spoczęcie na laurach. Do końca swojego życia zarejestrował, bagatela, 355 patentów. Zwieńczeniem jego wkładu w światową naukę była ostatnia wola.

Spadkobierczynią całej fortuny miała zostać Szwedzka Akademia Nauk, pożytkując kapitał na nagrody w dziedzinie chemii, fizyki, medycyny, literatury oraz pokoju. Mimo kwestionowania testamentu przez bliskich Alfreda, 19 czerwca 1900 roku powołano ostatecznie Fundację Nobla, a Nagroda Nobla jest dziś najbardziej znaczącą i prestiżową nagrodą w dziedzinie nauki na świecie.