5 ciekawostek o Pokojowej Nagrodzie Nobla

10 grudnia każdego roku oczy całego świata są zwrócone na Oslo, gdzie w obecności króla i królowej przyznawana jest Pokojowa Nagroda Nobla. Jest to jedyne tego typu wyróżnienie wręczane przez Norwegów – pozostałe nagrody noblowskie przyznają bowiem Szwedzi. Dlaczego w przypadku tego wyróżnienia jest inaczej, jak wygląda proces nominacji kandydatów, ilu Skandynawów znajduje się wśród laureatów i co z Pokojową Nagrodą Nobla ma wspólnego Adolf Hitler?

Dlaczego przyznają ją Norwegowie?

Wiele osób zastanawia się, dlaczego Pokojowa Nagroda Nobla przyznawana jest od 1901 roku właśnie przez Norweski Komitet Noblowski. Jak podaje nobelprize.org taką decyzję podjął sam Alfred Nobel, jednak nie pozostawił żadnego wyjaśnienia. Jedna z teorii zakłada, iż stało się tak z tego względu, że norweski parlament jako pierwszy przegłosował poparcie dla międzynarodowego ruchu pokojowego, a Norwegia postrzegana była jako bardziej pokojowy i demokratyczny kraj niż Szwecja. Często powtarza się też, że na decyzję Nobla mogło wpłynąć jego uznanie dla norweskiej literatury, szczególnie autora Bjørnstjerne Bjørnsona, który w latach 90. XIX wieku był też aktywistą pokojowym. W swoim testamencie Alfred Nobel napisał, że Pokojowa Nagroda Nobla ma być przyznawana „osobom, które wykonały największą lub najlepszą pracę na rzecz braterstwa między narodami, zniesienia lub redukcji stałych armii oraz tworzenia i promowania stowarzyszeń pokojowych”.

Kto zasiada w Norweskim Komitecie Noblowskim?

Den Norske Nobelkomite, czyli Norweski Komitet Noblowski, to działająca od 1897 roku komisja, która nominuje kandydatów do Pokojowej Nagrody Nobla. Zasiada w niej pięcioro członków nominowanych przez norweski parlament (Storting). Członkowie komitetu są wybierani na 6-letnią kadencję, co jednak nie wyklucza ich ponownej nominacji. Obecni członkowie Komitetu Noblowskiego to Berit Reiss-Andersen (2018-2023), Asle Toje (2018-2023), Anne Enger (2021-2026), Kristin Clemet (2021-2026) i Jørgen Watne Frydnes (2021-2026). Komitet jest wspierany przez specjalnie wybranych doradców. Funkcję sekretarza pełni dyrektor Norweskiego Instytutu Nobla (Det Norske Nobelinstitutt) – instytucji, która wspomaga Komitet podczas prac nad wyborem laureatów oraz organizuje uroczystość wręczenia Pokojowej Nagrody Nobla.

Jak przebiega nominacja?

Każdego roku Norweski Komitet Noblowski otrzymuje kilkaset nominacji do Pokojowej Nagrody Nobla. W 2022 roku zgłoszono 343 kandydatów: 251 osób fizycznych i 92 organizacje. Była to druga najwyższa liczba kandydatów w historii tej nagrody – rekord to 376 kandydatur zgłoszonych w 2016 roku. Co ciekawe nazwiska nominujących i nominowanych nie mogą zostać ujawnione przed upływem 50 lat (oczywiście z wyjątkiem wygranej).

Do Pokojowej Nagrody Nobla można zgłosić każdą żywą osobę i aktywną organizację. Nominacje składa się do 31 stycznia i można to zrobić przez formularz online. Nie każdy może zgłosić kandydaturę – trzeba bowiem zajmować odpowiednie stanowisko. Prawo do tego mają m.in. członkowie rządów, głowy państw, członkowie Trybunału Sprawiedliwości w Hadze, poprzedni laureaci Pokojowej Nagrody Nobla, obecni i byli członkowie Norweskiego Komitetu Noblowskiego czy profesorowie uniwersyteccy.

Po omówieniu wszystkich nominacji Norweski Komitet Noblowski tworzy krótką listę najbardziej godnych kandydatów i poddaje ich ocenie. Ostateczna decyzja podejmowana jest na ostatnim posiedzeniu Komitetu, a nazwisko laureata ujawnia się na początku października.

Skandynawscy laureaci Pokojowej Nagrody Nobla

Nagroda Nobla w kategorii Pokój została po raz pierwszy przyznana Skandynawom w 1908 roku. Otrzymali ją wówczas Szwed Klas Pontus Arnoldson i Duńczyk Fredrik Bajer „za wieloletnią pracę na rzecz pokoju jako politycy, przywódcy pokojowego społeczeństwa, mówcy i autorzy”. Arnoldson był założycielem Szwedzkiej Ligi Pokojowej i Arbitrażowej, a Bajer honorowym przewodniczącym Międzynarodowego Stałego Biura Pokoju.

Kolejna Pokojowa Nagroda Nobla trafiła w ręce Skandynawów w 1921 roku, kiedy to otrzymali ją Norweg Christian Lange i Szwed Hjalmar Branting „za całożyciowy wkład w sprawę pokoju i zorganizowanego internacjonalizmu”. Lange był sekretarzem generalnym Unii Międzyparlamentarnej, a Branting szwedzkim delegatem w Radzie Ligi Narodów. Rok później, bo w 1922 roku, Pokojowy Nobel trafił do kolejnego Norwega, twórcy paszportu dla uchodźców Fridtjofa Nansena, który otrzymał nagrodę „za wiodącą rolę w repatriacji jeńców wojennych, w międzynarodowej pracy humanitarnej oraz jako Wysoki Komisarz Ligi Narodów ds. Uchodźców”.

W 1930 roku Pokojowa Nagroda Nobla trafiła do twórcy ruchu ekumenicznego, Szweda Nathana Söderbloma – „za promowanie jedności chrześcijan i pomoc w tworzeniu nowej postawy umysłu, która jest konieczna, aby pokój między narodami stał się rzeczywistością”. Następne wyróżnienie Skandynawowie otrzymali dopiero 31 lat później, bo w 1961 roku, wraz z wyróżnieniem Szweda Daga Hammarskjölda, sekretarza generalnego ONZ, który otrzymał nagrodę „za przekształcenie ONZ w skuteczną i konstruktywną organizację międzynarodową, zdolną do realizacji zasad i celów wyrażonych w Karcie Narodów Zjednoczonych”. W 1982 roku Szwedka Alva Myrdal wspólnie ze Szwajcarem Alfonso Roblesem dostała Pokojową Nagrodę Nobla „za pracę na rzecz rozbrojenia oraz stref wolnych od broni, w tym broni jądrowej”.

Jeśli poszerzymy naszą listę o wszystkie państwa nordyckie, znajdzie się na niej również Finlandia z odznaczeniem z 2008 roku, które otrzymał Martti Ahtisaari „za ważne wysiłki na kilku kontynentach na rzecz rozwiązania konfliktów międzynarodowych”.

Kontrowersje wokół Pokojowej Nagrody Nobla

Mogłoby się wydawać, że nagroda pokojowa nie powinna wywoływać żadnych kontrowersji. Przez lata udało się jednak zgromadzić wiele nominacji, które budziły mieszane uczucia. W 1945 i 1948 do Pokojowego Nobla nominowano Józefa Stalina „za wysiłki na rzecz zakończenia II wojny światowej”. Kontrowersyjna okazała się również 5-krotnie zgłaszana kandydatura Gandhiego, którego działalność bywa krytykowana przez wiele osób mających związek z ruchem pokojowym. Do Pokojowej Nagrody Nobla w 1939 roku zgłoszono również… Adolfa Hitlera. Do tego kroku posunął się Erik Gottfrid Christian Brandt, zadeklarowany antyfaszysta i członek Stortingu. Wysunięta przez niego nominacja miała być „ironiczną krytyką” debaty politycznej toczącej się wówczas w Szwecji oraz odpowiedzią na nominację Neville’a Chamberlaina. Nominację do tej prestiżowej nagrody otrzymał również Benito Mussolini. Warto też zauważyć, że Winston Churchill, który był nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla, w rzeczywistości nigdy jej nie otrzymał – w 1953 roku przyznano mu nagrodę w kategorii Literatura.

Jedyną osobą, która jak do tej pory odmówiła odebrania Pokojowej Nagrody Nobla, jest Le Duc Tho. Wietnamski polityk został wyróżniony w 1973 roku wspólnie z sekretarzem stanu USA Henrym Kissingerem. Nagrodę przyznano „za negocjowanie porozumienia pokojowego w Wietnamie”, a Le Duc Tho tłumaczył, że nie jest w stanie jej przyjąć ze względu na sytuację w swoim kraju.

Czterokrotnie laureatami Pokojowej Nagrody Nobla zostały też osoby, które w czasie jej wręczania pozostawały w areszcie. Byli to niemiecki dziennikarz i pacyfista Carl von Ossietzky (Nobel 1935), birmańska polityczka Aung San Suu Kyi (1991), chiński działacz na rzecz praw człowieka Liu Xiaobo (2010) i białoruski obrońca praw człowieka Aleś Bialacki (2022).

Sporo kontrowersji przyniosła Pokojowa Nagroda Nobla z 2019 roku, którą otrzymał etiopski polityk Abiy Ahmed Ali „za wysiłki w celu osiągnięcia pokoju i międzynarodowej współpracy, w szczególności za jego decydującą inicjatywę, by rozwiązać konflikt na granicy z sąsiadującą Erytreą”. Krytyczne głosy pojawiły się rok później, gdy Ali zaangażował się w konflikt między autonomiczną prowincją Tigraj na północy kraju a władzami centralnymi Etiopii. Kontrowersyjna była również nagroda dla Aung San Suu Kyi (1991), której zarzuca się rasizm, szowinizm i patronowanie ludobójstwu muzułmańskich Rohingjów oraz czystkom etnicznym w stanie Rakhine.